رودکی؛ شاعری نابینا با چشم باز به دنیای شعر
خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها، کورش دیباج: رودکی، پدر شعر فارسی، نه تنها از برجسته‌ترین شاعران قرن چهارم هجری قمری به شمار می‌آید بلکه ویژگی‌های شخصی و خاص او در تاریخ شعر فارسی منحصربه‌فرد است. یکی از ویژگی‌های جالب زندگی رودکی، نابینایی او بود که بر خلاف بسیاری از تصورات، هیچ‌گاه مانع از خلق آثار درخشان و تأثیرگذار او نشد. نابینایی رودکی، در واقع به نوعی ویژگی خاص در شعر او تبدیل شد؛ چرا که او با تکیه بر حافظه قوی و قدرت تخیل خود توانست آثاری خلق کند که نه تنها در زمان خود، بلکه در قرون بعد نیز تأثیرات عمیقی بر شعر فارسی گذاشت.
به مناسبت روز بزرگداشت رودکی، این گزارش به بررسی ابعاد مختلف زندگی و آثار او پرداخته است. در این گزارش با کارشناسان و شاعران معاصر گفت‌وگو شده تا به بررسی جایگاه ویژه رودکی در شعر فارسی، تأثیر نابینایی بر سبک و زبان او و ارتباط آثار او با دنیای امروز پرداخته شود.
رودکی؛ شاعر نابینا و روشن‌فکر تاریخ شعر فارسی
نادر فکوهی، رئیس گروه انسان‌شناسی دانشگاه تهران، در مورد اهمیت شخصیت و آثار رودکی به خبرنگار مهر می‌گوید: نابینایی رودکی نه تنها به عنوان یک ویژگی فیزیکی، بلکه به عنوان بخشی از هویت فرهنگی او در تاریخ شعر فارسی اهمیت دارد. او با وجود نابینایی، توانست دنیایی از زیبایی‌ها و مفاهیم پیچیده انسانی را با کلمات خود بسازد. این توانایی نشان می‌دهد که انسان‌ها حتی در شرایط سخت و محدودیت‌ها می‌توانند آثار شگرفی از خود به جای بگذارند.
وی ادامه می‌دهد: رودکی با استفاده از حافظه و تخیل خود، توانست شگفت‌انگیزترین تصاویری از جهان پیرامونش را در اشعار خود بیاورد. این امر نشان می‌دهد که شعر می‌تواند نه تنها به عنوان یک هنر، بلکه به عنوان وسیله‌ای برای انتقال دیدگاه‌های فردی و اجتماعی نیز عمل کند. در شعرهای رودکی، ما به وضوح شاهد کاربرد تصاویر ذهنی هستیم که از دنیای واقعی و حتی جهان خیال و ذهن او برخاسته‌اند.
رئیس گروه انسان‌شناسی دانشگاه تهران اظهار می‌کند: نابینایی رودکی در واقع به نوعی فرصتی برای او فراهم کرد تا از دیگر حواس خود بهره بیشتری ببرد و دنیای داخلی و ذهنی خود را با دقت بیشتری به تصویر بکشد. این موضوع نه تنها در شعرهای رودکی، بلکه در آثار بسیاری از شاعران بزرگ دیگر نیز مشاهده می‌شود. برای نمونه، بسیاری از هنرمندان بزرگ تاریخ، در مواجهه با مشکلات و محدودیت‌ها، توانسته‌اند آثار بی‌نظیری خلق کنند.
وی ادامه می‌دهد: رودکی همچنین با زبان ساده و روان خود، مفاهیم پیچیده اجتماعی، فلسفی و انسانی را به شیوه‌ای بدیع بیان کرد. این ویژگی در دنیای امروز که شعر بیشتر به سوی پیچیدگی و سختی می‌رود، می‌تواند یک نمونه عالی از قدرت زبان ساده و تأثیر آن بر مخاطب باشد. حتی نسل امروز می‌تواند از این ویژگی‌ها در نوشتن و بیان مفاهیم خود بهره ببرد.
نابینایی و توانمندی‌های رودکی: الگویی برای نسل‌های آینده
محمدرضا طبیب‌نیا، استاد ادبیات فارسی در دانشگاه شیراز، در تحلیل خود از زندگی و آثار رودکی به خبرنگار مهر می‌گوید: رودکی از جمله شاعران بزرگ تاریخ است که به رغم نابینایی، توانست به واسطه حافظه و استعدادهای ذاتی خود، آثار برجسته‌ای از خود به جا بگذارد. این موضوع برای نسل امروز به ویژه جوانانی که در تلاشند تا با چالش‌های مختلف زندگی کنار بیایند، می‌تواند الهام‌بخش باشد.
وی ادامه می‌دهد: نابینایی رودکی باعث شد تا او از حواس دیگر خود برای درک و تجزیه و تحلیل دنیای پیرامونش بهره گیرد. این ویژگی باعث شد تا اشعار او عمیق و پربار از معنای واقعی زندگی باشند. شاعر با دیدگاه‌های خاص خود، دنیای پیرامونش را از دریچه ذهن خود می‌نگریست و این توانایی، یکی از عوامل اصلی تأثیرگذاری شعر او در تاریخ ادب فارسی است.
این استاد ادبیات فارسی تصریح می‌کند: رودکی علاوه بر نابینایی، در شرایط سیاسی و اجتماعی پیچیده‌ای زندگی می‌کرد که بر آثارش تأثیر گذاشت. او توانست با استفاده از زبان ساده و تصاویر زیبا، مفاهیم پیچیده‌ای چون عشق، مرگ، طبیعت و فلسفه زندگی را به مردم منتقل کند. این ویژگی‌ها نشان‌دهندهٔ قدرت ادبیات است که چگونه در شرایط سخت می‌تواند پیام‌های مهم انسانی را به گوش مخاطب برساند.
وی می‌افزاید: به همین دلیل، رودکی همچنان در عصر حاضر نیز برای نسل‌های جدید قابل احترام است. اشعار او نه تنها در تاریخ شعر فارسی، بلکه در سطح جهانی، به عنوان آثار برجسته‌ای در ادبیات جهانی شناخته می‌شود. بازخوانی و تحلیل آثار او می‌تواند به نسل جدید کمک کند تا درک عمیق‌تری از شعر و ادبیات فارسی پیدا کنند و از تجربیات او در زندگی شخصی و اجتماعی خود بهره‌برداری کنند.
شاعر و زبان ساده رودکی؛ پلی به دنیای امروز
فاطمه سعادت، شاعر و نویسنده معاصر، در خصوص تأثیر اشعار رودکی بر نسل امروز به خبرنگار مهر می‌گوید: شعرهای رودکی در عین سادگی، پیام‌های عمیقی از عشق، زندگی و فلسفه را منتقل می‌کند. او با زبان ساده، توانست مفاهیم پیچیده‌ای را به مخاطب خود منتقل کند و این ویژگی در دنیای امروز که زبان‌ها و سبک‌های مختلفی از شعر وجود دارند، هنوز هم بسیار جذاب است.
وی می‌افزاید: در دنیای امروز، جایی که شاعران بسیاری در تلاشند تا شعر را پیچیده و مفهومی‌تر کنند، بازگشت به شعر رودکی می‌تواند به ما یادآوری کند که سادگی در شعر، نه تنها از زیبایی آن نمی‌کاهد بلکه پیام را به قلب مخاطب سریع‌تر و عمیق‌تر منتقل می‌کند. در واقع، رودکی با کمترین کلمات، بیشترین معنا را ارائه می‌دهد.
این شاعر معاصر تصریح می‌کند: یکی از ویژگی‌های خاص اشعار رودکی این است که در عین برخورداری از سادگی، عمیق‌ترین مفاهیم انسانی را در خود گنجانده است. به همین دلیل، بازخوانی این اشعار برای نسل جدید که با چالش‌های جدید در زندگی روبه‌رو هستند، می‌تواند الهام‌بخش و آموزنده باشد. در شعرهای رودکی، این آموزه‌ها نه تنها در قالب کلمات، بلکه در درک و تفسیر ذهنی آنها نیز نمایان است.
رودکی؛ شاعری از دل محدودیت‌ها به سوی جاودانگی
بر اساس صحبت کارشناسان می‌توان این استنباط را کرد که رودکی، با وجود نابینایی، توانست از دنیای درونی خود تصاویری زیبا و مفاهیم عمیق خلق کند که همچنان در تاریخ شعر فارسی جایگاهی برجسته دارد. نابینایی او نه تنها به عنوان یک محدودیت فیزیکی شناخته نمی‌شود، بلکه به عنوان فرصتی برای توسعه توانمندی‌های ذهنی و تخیلی‌اش مطرح است. این ویژگی باعث شد تا اشعار او هم از نظر معنایی و هم از نظر زیبایی‌شناسی به آثاری ماندگار تبدیل شود که به رغم سادگی ظاهری‌شان، عمیق‌ترین مفاهیم انسانی را منتقل می‌کنند.
اشعار رودکی در دنیای امروز همچنان مورد توجه قرار می‌گیرد و به نوعی به شاعران و مخاطبان یادآوری می‌کند که سادگی در زبان می‌تواند ابزاری قدرتمند برای انتقال مفاهیم پیچیده باشد. این ویژگی در کنار توانمندی‌های ذاتی رودکی در بیان فلسفه زندگی، عشق و مرگ، نشان می‌دهد که شعر او فراتر از زمان و محدودیت‌های ظاهری‌اش بوده و همچنان الهام‌بخش نسل‌های جدید است. آثار رودکی نه تنها به عنوان بخشی از تاریخ ادبیات فارسی بلکه به عنوان گنجینه‌ای از حکمت‌های انسانی در سرتاسر جهان شناخته می‌شوند.
Source:
۸۰ واژه از زبان سُغدی در شعر رودکی وجود دارد
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب _ طاهره طهرانی: امروز ۴ دی روز بزرگداشت پدر شعر پارسی، ابوعبدالله رودکی است که سال ۲۴۴ قمری متولد شده است. به همین بهانه با سهیلا صلاحی‌مقدم پژوهشگر ادبیات فارسی و استاد دانشگاه به گفتگو نشستیم و علت اطلاق لقب پدر شعر پارسی به رودکی را جویا شدیم.
مشروح این‌گفتگو در ادامه می‌آید؛
* خانم صلاحی مقدم، رودکی کیست؟
باید خدمت شما عرض کنم که رودکی شاعری است در قرن سوم اوایل قرن چهارم زندگی می‌کرده و تقریباً عمر طولانی داشته است. میگویند که نابینا بوده، به هر حال در مورد این شک و تردید هست. ولی به هر حال چون خیلی نابغه بوده، توانسته آن تشبیهات و سوالات بسیار زیبا را در شعر خودش به کار ببرد.
او در رودک سمرقند به دنیا آمد، شاعر و موسیقیدان است. الان سمرقند در تاجیکستان امروزی است. او در دوره سامانیان می‌زیسته. خیلی باعث تأسف است، میگویند یک میلیون شعر بیت شعر داشته که الان فقط حدوداً هزار و صد تا بیشتر برای ما باقی نمانده.
* سبک شعری رودکی چیست؟
بنابر نظر دکتر رواقی ما علاوه بر سبک باید از گونه هم صحبت کنیم، رودکی سبکش سبک خراسانی است و گونه فرارودی، چرا فرارودی؟ ببینید، فردوسی هم سبک خراسانی است رودکی هم سبک خراسانی است، اما در رودکی ما واژه‌های سُغدی زیادی می‌بینیم، به همین خاطر گونه فرارودی یا ماوراءالنهری گفته می‌شود. ولی در شعر فردوسی ما با سبک خراسانی مواجه هستیم و واژه‌ها بیشتر به فارسی و زبان پهلوی ساسانی برمی‌گردد. البته اینها مشترکات دارند، هر دو دری هستند. ولی ویژگی‌هایی در هر کدام هست که اینها را یک مقداری از همدیگر دور می‌کند؛ و به آن میگوییم سبک و گونه خراسانی، به این میگوییم گونه فرارودی یا ماورا النهری.
* چرا به رودکی لقب پدر شعر فارسی را داده‌اند؟
خوب رودکی اولین شاعری است که شعرهایش به صورت تقریباً زیاد به دست ما رسیده، یعنی هزار بیت. چون اولین شاعری است که هزار بیت از او به دست ما رسیده، بنابراین لقب پدر شعر فارسی را به رودکی دادند.
* پیش از او هم شاعرانی بوده‌اند؟
بله قبل از او شعر سروده شده، ولی این شعرها تک و توک به دست ما رسیده و چون تعدادشان اندک بوده نام پدر شعر فارسی به آنها داده نشده. محمد وصیف سگزی را میگویند _در تاریخ سیستان البته گفته شده_ که اولین شاعری است که در زمان یعقوب لیث صفاری به دری شعر گفت. کتاب شاعران بی دیوان از دکتر محمود مدبری بسیار منبع خوبی است برای اینکه ما را به سر منزل مقصود برساند. از جمله شاعرانی که قبل از رودکی بودند از حنظله بادغیسی می‌توانیم نام ببریم، بسام کُرد، و فیروز دمشقی، و ابوشکور بلخی. اینها جزو شاعران قبل از رودکی بودند. بنابراین ما شاعر قبل از رودکی داریم، ولی خوب تعدادی اشعارشان متأسفانه گم شده و چیز زیادی به دست ما نرسیده. برای مثال ابوشکور بلخی شعرهای خیلی زیبایی دارد. مثل:
به دشمن برت استواری مباد
که دشمن درختی است بد از نهاد
درختی که تلخش بود گوهرا
اگر چرب و شیرین دهی مرورا
همان میوه تلخت آرد پدید
از او چرب و شیرین نخواهیم مزید
* اوزان اشعار آن‌دوره متفاوت است؟ یعنی در شعر پیش از اسلام وزن با اشعار بعد از اسلام و ورود اعراب تفاوت دارد؟
این وزن که در اینجا شما ملاحظه می‌کنید یا در شعر خود رودکی، ما وزن خاصی رو می‌بینیم که بهش میگوییم وزن عروضی. مطابق با آنچه که خلیل بن احمد فراهیدی بنیانگذارش می‌گوید، این چگونه بوده؟ قبلش چه اتفاقی افتاده؟ چه مراحلی رو شعر فارسی طی کرده؟ مرحله‌اش این است: در فارسی باستان ما اوستا را داریم و گاهان را داریم، که هجایی است وزنش. تعداد هجاها مطرح است در دوره ساسانیان و اشکانیان که درخت آسوریک سروده شده _ولی خوب اصلش به دست ما نرسیده_ بلکه آن ترجمه یا برگردانش به پهلوی ساسانی به دست ما رسیده و به هر حال دست خورده است. یعنی به صورت دقیق نیست و به دست ما نرسیده. ولی اشعاری از دوره ساسانیان به دست ما رسیده که باز هم وزن هجایی دارد.
* کتابی در این‌زمینه هست؟
برای بیشتر دانستن درباره شعر پیش از اسلام _هم در زبان‌های باستانی و هم در زبان پهلوی_ دکتر ابوالقاسمی کتابی دارند به نام شعر پیش از اسلام که می‌توانیم به ان مراجعه بکنیم. ایشان میگوند شعر به صورت هجایی بوده در هر دو دوره، یعنی باستان و میانه دری. بعد تحت تأثیر اوزان عربی، یعنی همون بحور عربی _که در عربی ۱۶ تا و در فارسی ۱۹ تاست_ ما ایرانی‌ها آمدیم و سه تا بهش اضافه کردیم. تحت تأثیر آنها شاعران ایرانی شروع کردند به شعر عروضی گفتن، برای مثال:
تا جهان بود از سر مردم فراز
کس نبود از راز دانش بی نیاز
مردمان بخرد اندر هر زمان
راز دانش را به هرگونه زبان
گرد کردند و گرامی داشتند
تا به سنگ اندر همی بنگاشتند
می‌بینید وزن بحر رمل است. فاعلاتن فاعلاتن فاعلان یا فاعلن، یعنی بحر رمل مسدس مقصور یا محذوف؛ و دقیقاً الهام گرفته از اون اوزان عروضی عربی هست که بسیار زیبا هم کرده شعر را. البته ما باید بدانیم که اواخر دوره ساسانیان شاعرانی بودند که تحت تأثیر این اوزان _چون با یمن ما ارتباط داشتیم_ تحت تأثیر این اوزان و وزن عروضی شعر عربی قرار گرفتند. اگرچه میدانید خلیل بن احمد فراهیدی در سال ۱۷۱ هجری یا اواخر قرن دوم هجری قمری عروض را بنیان گذاری کرد، آن وقت در شعر جاهلی به صورت خیلی ناخودآگاه روی اوزان و کار می‌کردند و وزن خاصی شعرشان داشته، هجایی نبوده، خیلی منظم بوده. که بعد خلیل میاید و می‌گوید من بایستی که روی این کار کنم و به صورت منظم یک الگو برایش درست بکنم. که این کار را هم می‌کند و برای ما هم خیلی مفید می‌شود، یعنی برای شعر فارسی خیلی مفید می‌شود. البته ایرانیان تغییراتی می‌دهند، چیزهایی را اضافه می‌کنند و مواردی را کم می‌کنند که شعر فارسی را بسیار بسیار زیبا می‌کند.
* می‌توانید نمونه‌ای از وزن هجایی‌اش را بگویید؟
خوب برای اینکه بهتون نشون بدم که در زبان پهلوی مثلاً شعر هجایی بوده من یک نمونه را خدمتتون عرض می‌کنم:
نِه پَد هنر نِه پَد مردی پد افسوس / یعنی: نه با هنر نه با مردی و مردانگی با افسوس
اینجا افسوس به معنی گول زدن فریب و سخره هست. می‌بینید یعنی آن وزنی که ما نیاز داریم الان اینجا دیده نمی‌شود. این را از این نظر که چه تغییراتی کرده خدمتتان عرض کردم.
* برگردیم سراغ رودکی، موضوعات شعر او چیست؟
موضوعات شعر رودکی با همین چند بیتی که به دست ما رسیده می‌توانیم بفهمیم، ما ادبیات غنایی را درش می‌بینیم، ادبیات تعلیمی را درش می‌بینیم. مثلاً بی‌وفایی دنیا و غنیمت شمردن فرصت را در ان می‌بینیم، مفاخره می‌بینیم. مثلاً ان شعر بوی جوی مولیانش که خیلی زیباست و از قصاید بسیار معروفش است را برای بازگشت امیر نصر دوم سامانی _نصر بن احمد_ سروده، که خیلی توی هرات مانده بوده و اطرافیان خسته شده بودند، رودکی این شعر را می‌سراید که دیگر میدانید، باعث می‌شود که به سرعت نصر ابن احمد از هرات به بخارا برگردد.
* یعنی تاثیرگذاریش خیلی زیاد است، از نظر واژگان چه‌طور؟
شعر رودکی از لحاظ واژگان بسیار بسیار برای ما مهم است، و از لحاظ ادبیات تعلیمیش هم خیلی مهم است. مثلاً قصیده مادر می اش جزو قصاید بسیار شیوای ادبیات فارسی است.
* اگر رودکی در ادبیات ما وجود نداشت چه‌چیزی نداشتیم؟
خوب هر کدام از اینها یک مهره بسیار مهم هستند. ببینید، من الان افسوس می‌خورم که بخش زیادی از تاریخ بیهقی گم شده. من افسوس می‌خورم که دیوان شعر ناصر خسرو به زبان عربی گم شده. اینها همه افسوس دارد، خیلی خوشحالم که شاهنامه فردوسی قسمت اعظمش به دست ما رسیده، چقدر خوب است. میدانید که فردوسی شعرهای دیگر هم سروده و این شعرها گم شده. واقعاً جای تأسف است، دکتر محمود مدبری در آن قسمت شاعران بی دیوان اسم فردوسی را هم آورده. ببینید چقدر دردناک است.
بنابراین هر کدام از این شاعران، هر کدام از اینها نباشند واقعاً ضایعه ایجاد می‌کند. خیلی خوشحالیم که رودکی هست، خیلی خوشحالیم که در هزار بیتش اقلاً از آن یک میلیون شعر بیت باقی مانده. ای کاش همه اش باقی می‌ماند. ببینید، الان ۸۰ تا واژه سُغدی از این هزار بیت او برای ما مانده است. اگر آن تعداد زیاد باقی مانده بود ببین چه غوغایی می‌شد و چقدر می‌تونست غنا ببخشد به ادبیات و فرهنگ ایران زمین.
Source: طاهره تهرانی